Profilaktyka raka szyjki macicy

Rak szyjki macicy jest najczęściej wywoływany zakażeniem wirusem HPV (wirus brodawczaka ludzkiego), który jest jedną z najczęstszych infekcji przenoszonych drogą płciową. Szacunkowo 8 na 10 aktywnych seksualnie osób, bez względu na płeć, zostanie zakażonych wirusem HPV w ciągu życia. Warto jednak podkreślić, że nie każde zakażenie skutkuje powstaniem nowotworu, co zostanie omówione w dalszej części artykułu.

Czynniki ryzyka raka szyjki macicy

zakażenie wirusem HPV najczęściej typu 16 i 18 - wirus tworzy środowisko sprzyjające transformacji zdrowych komórek w kierunku komórek nowotworowych,

palenie tytoniu - zwiększa ryzyko nowotworu 2-krotnie,

infekcje narządów płciowych, np. chlamydioza, rzeżączka, wirus opryszczki,

częste porody (więcej niż 5),

dieta uboga w witaminę C ze względu na jej właściwości antyoksydacyjne,

wieloletnie stosowanie środków antykoncepcyjnych (5 - 10 lat) - hormony zawarte w tabletkach mogą wpływać na zmiany w nabłonku szyjki macicy, ułatwiając przetrwanie i replikację wirusa HPV. Mogą także zwiększać podatność komórek na transformację nowotworową w obecności wirusa.

Pośrednie czynniki ryzyka:

wczesne rozpoczęcie życia seksualnego,

duża liczba partnerów seksualnych,

partnerzy współżyjący z wieloma osobami (duże prawdopodobieństwo zakażenia HPV)

Objawy

wczesny rak zazwyczaj nie daje żadnych objawów,

krwiste plamienia, samoistne lub po stosunku,

obfite upławy o nieprzyjemnym zapach,

uczucie bólu - występuje w stadium zaawansowanym.

Profilaktyka, szczepienia na HPV

Rak szyjki macicy jest jednym z nielicznych nowotworów, któremu można skutecznie zapobiegać dzięki odpowiednim działaniom profilaktycznym. Kluczowym elementem prewencji jest dbanie o zdrowie poprzez badania przesiewowe np. cytologia oraz immunizacja.

Szczepienia ochronne przeciwko wirusowi HPV są zalecane między 9 a 14 rokiem życia, kiedy występuje największa skuteczność szczepionki w budowaniu długotrwałej odporności i najsilniejsza odpowiedź immunologiczna. W Polsce szczepienia przeciwko HPV są bezpłatne dla dzieci w wieku 9–14 lat w ramach rządowego programu zdrowotnego. Program ten obejmuje zarówno dziewczynki, jak i chłopców. Szczepienie można również wykonać w późniejszym wieku lub po rozpoczęciu współżycia, bez żadnych przeciwwskazań.

Szczepienie ochronne wykonuje się również u chłopców, ponieważ wirus HPV może wywołać raka odbytu, natomiast szczepienie chłopców może pomóc uniknąć im tej choroby.

Jest to również pośrednia forma ochrony kobiet, gdyż zarażeni mężczyźni mogą przekazywać go dalej partnerkom seksualnym i szerzyć zakażenie.

Profilaktyka raka szyjki macicy to również prawidłowa dieta. Odpowiednie odżywianie wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, co zwiększa zdolność organizmu do zwalczania wirusa HPV, a tym samym zapobiega rozwojowi nowotworu.

Badania naukowe potwierdzające wpływ diety na funkcjonowanie układu odpornościowego:

1. Badanie European Prospective Investigation into Cancer (EPIC) przeanalizowano związek odżywiania i zachorowalności na raka. Badanie przeprowadzono na ponad 140 tys. mężczyznach i ponad 300 tys. kobietach z 10 różnych krajów przez około 9 lat. Stwierdzono blisko 10 tys. przypadków raka u mężczyzn i ponad 21 tys. przypadków u kobiet. Przestrzeganie diety śródziemnomorskiej okazało się mieć ochronny efekt na skutek dużej ilości zawartej w nich warzyw, owoców, orzechów, zbóż i tłuszczów nienasyconych, które zawierały wiele polifenoli, antyoksydantów, błonnika i kwasów omega-3.

2. Barchitta i wsp. przeprowadzili badanie związku rozwoju infekcji HPV w zależności od 3 różnych wzorców dietowych. Śródziemnomorski styl odżywiania wiązał się z najniższym ryzykiem zachorowalności, a dieta zachodnia ze zwiększonym prawdopodobieństwem.

3. Badanie Brock D. i wsp. oraz inne podobne testy, wykazały, że dzienne spożycie niektórych składników działa ochronnie przed rakiem szyjki macicy, są to: wielonienasycone kwasy tłuszczowe, cynk > 9.21 mg, selen, witamina C > 224 mg, witamina D₃, witamina E, witamina A, alfa-karoteny, beta-karoten, foliany > 433,2μg.

4. Tomita i wsp. wykazali, że niższe poziomy tokoferoli, karotenów i likopenu w surowicy zwiększają ryzyko rozwoju przednowotworowych zmian szyjki macicy oraz raka szyjki macicy; wzrost przednowotworowych zmian szyjki macicy był związany z niższymi poziomami kwasu foliowego we krwi.

- Tomita LY, Longatto Filho A, Costa MC, Andreoli MA, Villa LL, Franco EL, Cardoso MA; Brazilian Investigation into Nutrition and Cervical Cancer Prevention (BRINCA) Study Team. Diet and serum micronutrients in relation to cervical neoplasia and cancer among low-income Brazilian women. Int J Cancer. 2010 Feb 1;126(3):703-14. doi: 10.1002/ijc.24793. PMID: 19642096.

5. Prowadzone są również badania, które wskazują, że wyższe spożycie przeciwutleniaczy w diecie może zmniejszać ryzyko zakażenia wirusem HPV w porównaniu do osób, które spożywają je w mniejszych ilościach. W tym przypadku potrzebne są kolejne badania, aczkolwiek wyniki są obiecujące.

Związek pomiędzy wskaźnikiem antyoksydantów w diecie a wysokim ryzykiem zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). (A) Porównanie wskaźnika antyoksydantów w diecie pomiędzy kobietami w grupie wysokiego ryzyka z dodatnim i ujemnym wynikiem testu na HPV. [7]

Reasumując, działanie ochronne wykazuje śródziemnomorski styl odżywiania, witaminy A oraz C, kwas foliowy, polifenole, kwasy omega-3 oraz zrównoważona podaż kaloryczna, natomiast działanie zwiększające ryzyko to: zachodni styl odżywiania, mała podaż warzyw, owoców, błonnika, polifenoli, nadwyżka kaloryczna, przewaga nasyconych kwasów tłuszczowych.

Przykładowa żywność wspomagająca odpowiednie funkcjonowanie układu odpornościowego:

buraki - zawierają betainę, która posiada działanie antyoksydacyjne,

papryka, brokuły, szpinak, kiszonki - zawierają dużą dawkę witaminy C,

winogrona - bogate w antyoksydanty: resweratrol i kwercetyna,

orzechy włoskie - zawierają polifenole i kwasy omega-3,

owies, brązowy ryż, quinoa - bogate w witaminę E i polifenole,

kurkuma - zawiera kurkuminę, silny przeciwutleniacz,

cynamon - bogaty w polifenole,

imbir - zawiera gingerol o działaniu antyoksydacyjnym,

oregano, bazylia, tymianek - pełne olejków eterycznych i polifenoli,

zielona herbata - bogata w katechiny,

herbata czarna - zawiera teaflawiny i tearubiginy,

czerwona herbata Rooibos - bogata w unikalne polifenole, takie jak aspalatyna.

Diagnostyka raka szyjki macicy

Diagnostyka raka szyjki macicy opiera się na takich metodach jak badanie cytologiczne, test na obecność wirusa HPV oraz kolposkopia, które pozwalają na dokładną ocenę stanu szyjki macicy. Dzięki postępowi medycyny możliwe jest coraz wcześniejsze wykrywanie nawet subtelnych zmian, co czyni diagnostykę jednym z najważniejszych elementów profilaktyki i leczenia tego nowotworu.

1. Cytologia jest badaniem przesiewowym, które polega na pobraniu wymazu z szyjki macicy za pomocą specjalnej szczoteczki. Diagnostyka pozwala na wykrycie nieprawidłowych komórek na tarczy i w kanale szyjki macicy na wczesnym etapie zaburzeń w ich budowie. Warto zaznaczyć, że dokładniejsze wyniki otrzymamy pobierając wymaz szczoteczką, nie patykiem.

Bezpłatne badanie cytologiczne można wykonać co 3 lata w każdym gabinecie ginekologiczno-położniczym, który ma umowę z NFZ oraz w gabinecie położnej POZ posiadającej uprawnienia do pobierania rozmazów cytologicznych w ramach umowy zawartej z NFZ. Na badanie cytologiczne nie jest wymagane skierowanie. Zaleca się jednak wykonywanie badania co rok.

Cytologia konwencjonalna - materiał pobrany szczoteczką jest rozsmarowywany na szkiełku poprzez przyciskanie mechaniczne szczoteczki do szkiełka, a następnie bada się materiał pozostały na szkiełku. Umożliwia to wykrycie wielu zmian odpowiednio wcześnie.

Cytologia płynna - cała szczoteczka po wykonaniu badania umieszczona jest w specjalnym żelu i przekazywana do laboratorium, dzięki czemu 100% pobranych komórek trafia pod mikroskop. Dodatkowo tak pobrany materiał może być przechowywany i użyty ponownie do innych badań diagnostycznych np. w kierunku zakażenia onkogennym typem wirusa HPV. Cytologia płynna jest dokładniejsza od konwencjonalnej.

2. Genotypowanie wirusa HPV to zaawansowane badanie diagnostyczne, które pozwala na identyfikację konkretnych typów wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) obecnych w organizmie. Jest szczególnie istotne w kontekście profilaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjki macicy, ponieważ niektóre genotypy wirusa, takie jak HPV 16 i HPV 18, są związane z wyższym ryzykiem rozwoju zmian przednowotworowych i nowotworowych.

3. Kolposkopia to zabieg podczas którego ginekolog wprowadza do pochwy specjalny wziernik (tubus optyczny), dzięki czemu może dokładnie określić stan powierzchni nabłonka i naczyń krwionośnych szyjki macicy. Duże powiększenie umożliwia dokładne zlokalizowanie podejrzanego miejsca na tarczy szyjki macicy, następnie można wykonać badanie histopatologiczne.

4. Konizacja szyjki macicy to wycięcie przy pomocy pętli elektrycznej stożka szyjki macicy. Opisana procedura ma zastosowanie diagnostyczne, pozwala ocenić stopień zajęcia przez chorobę obszarów naczyniowych i limfatycznych szyjki macicy, a także zastosowanie lecznicze, ponieważ pozwala na usunięcie zmienionej chorobowo tkanki.

Badania w ciąży

Cytologia powinna być wykonana do 10 tygodnia ciąży lub w chwili pierwszego zgłoszenia pacjentki na wizytę, o ile nie była wykonana w ciągu ostatnich 6 miesięcy.

Kolposkopia szyjki macicy powinna być wykonywana w trakcie ciąży.

Biopsję szyjki macicy, czyli pobranie wycinków z szyjki do badania histopatologicznego, można wykonać w trakcie ciąży w uzasadnionych przypadkach.

Jak przygotować się do badania cytologii?

1. Odpowiedni termin cyklu miesiączkowego

umów się na badanie cytologii między 10-20 dniem cyklu,

unikaj badania podczas krwawienia, ponieważ krew może utrudnić interpretację wyników.

2. Unikanie stosunków seksualnych

powstrzymaj się od współżycia przez co najmniej 24–48 godzin przed badaniem, ponieważ nasienie, lubrykanty czy prezerwatywy mogą wpłynąć na wyniki.

3. Nie stosowanie środków dopochwowych

nie stosuj żadnych leków dopochwowych, żeli, globulek, czy irygacji na 48 godzin przed badaniem. Substancje te mogą zafałszować wyniki cytologii.

4. Unikanie badań dopochwowych

przez co najmniej 48 godzin przed cytologią unikaj badań ginekologicznych z użyciem instrumentów dopochwowych.

5. Higiena intymna

w dniu badania wykonaj normalną toaletę intymną, ale nie używaj specjalistycznych płynów do higieny intymnej ani irygacji, które mogą zmienić naturalne pH pochwy.

6. Infekcje i stany zapalne

jeśli masz objawy infekcji (np. upławy, świąd, pieczenie), odczekaj z wykonaniem badania do zakończenia leczenia. Infekcje mogą utrudnić ocenę próbki.

7. Zrelaksuj się przed badaniem

Warto być spokojnym, aby mięśnie dna miednicy były rozluźnione. Zmniejsza to dyskomfort podczas badania.

Co zrobić przy nieprawidłowym wyniku cytologii?

Za interpretację wyników cytologii odpowiada lekarz, dlatego pacjent nie powinien podejmować prób samodzielnej diagnozy. Wyniki te wymagają specjalistycznej analizy, ponieważ obejmują różne stopnie zaawansowania zmian. W przypadku otrzymania niepokojącego wyniku pacjent może, a nawet powinien, skoncentrować się na wzmocnieniu układu odpornościowego oraz wsparciu prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Należy pamiętać o diecie bogatej w przeciwutleniacze, uzupełnieniu odpowiednich witamin, takich jak A, C i E, oraz mikroelementów, np. selenu i cynku. Istotne jest również wysypianie się, rezygnacja z palenia papierosów i wyrobów tytoniowych, unikanie stresu, a także wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej – około 30 minut dziennie intensywności prowadzącej do lekkiej zadyszki. Takie działania mogą znacząco wspierać organizm i jego zdolność do radzenia sobie z ewentualnymi problemami zdrowotnymi.

Lekarz może zalecić stosowanie żelu dopochwowego, który wspomaga

remisje i regresję nieprawidłowych wyników cytologii, zmian na szyjce macicy wywołanych wirusem HPV, zmian na szyjce macicy z wynikiem dodatnim biomarkerów p16/Ki-67 lub zmian nienowotworowych. Preparaty te działają poprzez odbudowę naturalnej bariery ochronnej, wspierają procesy regeneracyjne, powodują wiązanie patogenów i hamowanie ich rozprzestrzeniania oraz eliminację wolnych rodników.

Leczenie - nowe leki biologiczne

1. Leczenie operacyjne polegające na usunięcie nowotworu z marginesem tkanek i węzłami chłonnymi.

2. Leczenie adjuwantowe stosowane w zaawansowanym stopniu, obejmuje zarówno radioterapie jak i radiochemioterapie.

3. Leki biologiczne np. pembrolizumab w skojarzeniu z chemio-radioterapią. Jest to przełomowy środek leczniczy, który w Polsce jest refundowany od kwietnia 2024 roku dla chorych na raka szyjki macicy. Preparat znacząco poprawia przeżycie pacjenta hamując progresję choroby u pacjentek ze świeżo zdiagnozowanym, wysokiego ryzyka oraz miejscowo zaawansowanym rakiem szyjki macicy.

Pembrolizumab, inhibitor punktu kontrolnego PD-1, jest obecnie badany i stosowany w różnych wskazaniach onkologicznych, w tym w leczeniu raka szyjki macicy, zwłaszcza w bardziej zaawansowanych stadiach choroby. Jego zastosowanie w skojarzeniu z chemioradioterapią (CRT) w raku szyjki macicy jest obiecującym podejściem, które wzmacnia odpowiedź immunologiczną organizmu na nowotwór.

Mechanizm działania Pembrolizumabu

Pembrolizumab blokuje receptor PD-1 na limfocytach T, które odpowiadają za rozpoznawanie i eliminowanie komórek zainfekowanych wirusami i komórek nowotworowych. Zablokowanie receptora PD-1 prowadzi do zapobiegania hamowaniu aktywności limfocytów T przez ligandy PD-L1/PD-L2 obecne na komórkach nowotworowych.

W efekcie limfocyty T mogą efektywniej atakować komórki nowotworowe.

Rola chemioradioterapii (CRT) w leczeniu raka szyjki macicy

Standardowa chemioradioterapia (CRT) w leczeniu raka szyjki macicy obejmuje radioterapię w połączeniu z cisplatyną, czyli środkiem chemioterapeutycznym.

CRT działa zarówno lokalnie poprzez radioterapię, jak i systemowo przez chemioterapię, niszcząc komórki nowotworowe.

Pembrolizumab w skojarzeniu z chemioradioterapią (CRT) zwiększa efektywność leczenia, poprawia wyniki oraz zmniejsza ryzyko przerzutów. Jest to innowacyjne podejście, które może zrewolucjonizować leczenie miejscowo zaawansowanego raka szyjki macicy, szczególnie u pacjentek, które mają ograniczone opcje terapeutyczne.

Innym lekiem biologicznym jest cemiplimab, inhibitor PD-1, który jest stosowany w leczeniu pacjentek z nawrotem raka szyjki macicy po nieskutecznej pierwszej lub drugiej linii leczenia opartej na platynie. Cemiplimab dostępny jest jedynie w leczeniu szpitalnym i również jest objęty refundacją od stycznia 2025 roku. W badaniu klinicznym III fazy wykazano, że zastosowanie cemiplimabu istotnie wydłuża czas przeżycia całkowitego u chorych na nawrotowego raka szyjki macicy, u których do progresji choroby doszło po niepowodzeniu chemioterapii I linii opartej na pochodnych platyny.

Ciekawostki

wirusa wykrywa się również u osób, które jeszcze nie współżyły,

nie każdy kontakt płciowy z osobą zakażoną skutkuje rozwojem nowotworu, zależy to od siły naszego układu odpornościowego, zazwyczaj zwalczenie wirusa HPV zajmuje organizmowi rok do dwóch lat,

wirus osadza się miejscowo, po zakażeniu nie wędruje po ciele, zatem testy na wirusa HPV ze śliny są nieskuteczne w przypadku zakażenia szyjki macicy wirusem HPV. Testy wykażą jego obecność w jamie ustnej.

Autor Magister Farmacji Klaudia Kowalczyk

Bibliografia

1. Baza danych oficjalnej strony internetowej https://hpvcentre.net/index.php

2. Riboli E, Hunt KJ, Slimani N, Ferrari P, Norat T, Fahey M, Charrondière UR, Hémon B, Casagrande C, Vignat J, Overvad K, Tjønneland A, Clavel-Chapelon F, Thiébaut A, Wahrendorf J, Boeing H, Trichopoulos D, Trichopoulou A, Vineis P, Palli D, Bueno-De-Mesquita HB, Peeters PH, Lund E, Engeset D, González CA, Barricarte A, Berglund G, Hallmans G, Day NE, Key TJ, Kaaks R, Saracci R. European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC): study populations and data collection. Public Health Nutr. 2002 Dec;5(6B):1113-24. doi: 10.1079/PHN2002394. PMID: 12639222.

3. Barchitta M, Maugeri A, Quattrocchi A, Agrifoglio O, Scalisi A, Agodi A. The Association of Dietary Patterns with High-Risk Human Papillomavirus Infection and Cervical Cancer: A Cross-Sectional Study in Italy. Nutrients. 2018 Apr 11;10(4):469. doi: 10.3390/nu10040469. PMID: 29641467; PMCID: PMC5946254.

4. Brock KE, Berry G, Mock PA, MacLennan R, Truswell AS, Brinton LA. Nutrients in diet and plasma and risk of in situ cervical cancer. J Natl Cancer Inst. 1988 Jun 15;80(8):580-5. doi: 10.1093/jnci/80.8.580. PMID: 3373548.

5. Cao D., Shen K., Li Z., Xu Y., Wu D. Association between vitamin C Intake and the risk of cervical neoplasia: A meta-analysis. Nutr. Cancer. 2016;68:48–57. doi: 10.1080/01635581.2016.1115101.

6. Wierzbowska N, Olszowski T, Chlubek D, Kozłowski M, Cymbaluk-Płoska A. Vitamins in Gynecologic Malignancies. Nutrients. 2024 May 5;16(9):1392. doi: 10.3390/nu16091392. PMID: 38732639; PMCID: PMC11085130.

7. Barchitta M, Maugeri A, La Mastra C, Rosa MC, Favara G, Lio RMS, Agodi A. Dietary Antioxidant Intake and Human Papillomavirus Infection: Evidence from a Cross-Sectional Study in Italy. Nutrients. 2020 May 12;12(5):1384. doi: 10.3390/nu12051384. PMID: 32408636; PMCID: PMC7284420.

8. Marret G, Borcoman E, Le Tourneau C. Pembrolizumab for the treatment of cervical cancer. Expert Opin Biol Ther. 2019 Sep;19(9):871-877. doi: 10.1080/14712598.2019.1646721. Epub 2019 Jul 23. PMID: 31322926.

9. Huffman BM, Singh H, Ali LR, Horick N, Wang SJ, Hoffman MT, Metayer KA, Murray S, Bird A, Abrams TA, Biller LH, Chan JA, Meyerhardt JA, McCleary NJ, Goessling W, Patel AK, Wisch JS, Yurgelun MB, Mouw K, Reardon B, Van Allen EM, Zerillo JA, Clark JW, Parikh A, Mayer RJ, Schlechter B, Ng K, Kumar S, Del Vecchio Fitz C, Kuperwasser C, Hanna GJ, Coveler AL, Rubinson DA, Welsh EL, Pfaff K, Rodig S, Dougan SK, Cleary JM. Biomarkers of pembrolizumab efficacy in advanced anal squamous cell carcinoma: analysis of a phase II clinical trial and a cohort of long-term responders. J Immunother Cancer. 2024 Jan 25;12(1):e008436. doi: 10.1136/jitc-2023-008436. PMID: 38272561; PMCID: PMC10824013.

10. Haddad RI, Seiwert TY, Chow LQM, Gupta S, Weiss J, Gluck I, Eder JP, Burtness B, Tahara M, Keam B, Kang H, Muro K, Albright A, Mogg R, Ayers M, Huang L, Lunceford J, Cristescu R, Cheng J, Mehra R. Influence of tumor mutational burden, inflammatory gene expression profile, and PD-L1 expression on response to pembrolizumab in head and neck squamous cell carcinoma. J Immunother Cancer. 2022 Feb;10(2):e003026. doi: 10.1136/jitc-2021-003026. PMID: 35217573; PMCID: PMC8883256.

Więcej porad

Porady